Белгілі ақын Қазыбек Исаның шығармашылығы һақында толғаныс

Поэзия туралы толғану қиын. «Өлең деген қайдан келеді?» деген сауалға бір ғылым атасы жауап бере алмайтын шығар. Тағдыр дегеннің өзі де өлең болуы мүмкін, шамасы. Кейде жазған өлеңің өмірде орындалып жатады. Сөз құдіреті деген сол шығар. Көңілдің көлінен қаз ұшып, жаныңның жайлауынан ел көшіп кеткенде, жалғыздықтың қақпанындағы жаныңды жегідей жеп, тыныштық аңсап жатқан мезеттерде келетін киелі сөз – өлең болса керек. Мұқағали ақын айтқандай қайшылықта туатын өлең – шынайы өлең. Тумысынан таза сақталған табиғаттың төл перзенті – өлең.

Жақсы жыр оқығанда жан сарайың ашылып, әр шумақпен санаң гүлдеп кететіні бар. Бірақ, тозақтың қыл көпірінен өткізгендей әсерде қалдыратын ұлы жырлар да бар. Суреттеу шеберлігі соншалықты мықты таланттар Данте, Бодлер секілді ұлы ақындарды мысалға келтіруге болады осы тұста. Рилькенің нәзік лирикасы ше? Бүркіп тұрған ақ жаңбыр секілді. Әлдебір әсем әуенді естіп, таңғажайып бір күй кешкендей боласың.

Дәл қазір алдымда қазақ поэзиясының белді өкілінің бірі, белгілі ақын Қазыбек Исаның «Тәтті шөл» деген кітабы жатыр.  Ойлы да, нәзік лиризмнің озық үлгісіндегі өлеңдерін он қайтара оқып шығып, інілік пікірімді білдіруді жөн санадым.

«Қара жолмен кешке сүңгіп кетсем де,
Шалғындағы таң шығында қалдым мен» деп үзідігіп кете беретін жырлар еріксіз баурайды екен. Ақын мен табиғаттың арасындағы тартылыс күшін сезінесің өң-бойыңмен. Өлең деген де сондай алаперен тартылыстан туып, өңменіңнен тепкілеп жаздыратын бір тылсым емес пе?!.

Ауылдың тіршілігін көз алдыңа әкеліп, сонау бала күндерді ой елегіңнен өткізетін жырлар қазақтың көне аңыздарымен жалғасады. «Баба Түкті Шашты Әзіз», «Үкаша әулие басындағы құдық немесе ер кезегі үшке дейін» деген жырлардың сарыны өзге. Қаратаудың күнгей бетінде, Өгіз тау шатқалы маңында орналасқан Үкаша ата мазары мен құдығы туралы көзі қарақты жұрт біледі. Сол құдықтың басында әулиеге тәу еткелі келген ақынның ішкі сырын ақтаруы, ислам дініне деген риясыз махаббатын өлеңмен жеткізуі жан тебірентерлік.

«Бойды шарпып жатқан кезде зор жалын,
Бос кетер ме ойлаған бұл болжамым.
Солқ еткенде салмақ тартып қыларқан,
Солқ етті ғой қуаныштан сол жағым…», – деп, құдықтың киелі суын ұрттағалы келген ақын жанының зары сезіледі өлеңнен.

Атақты Анна Ахматованың «өлең қайғы мен зардан өсіп шығады» екен. Рас, адам жанының күйзелісінен туатын жырлардың өміршеңдігіне көзіміз жетеді. Бұған шүбәсі бар адам «мыңмен жалғыз алысқан» һәкім Абайдың әлеміне бойласын. Кеңсірікті удай ашытатын өлеңдер ұлы қайғыдан туады дегенге толық келісемін өз басым.

«Абыройым – арағы бар шыныдай,
Аяқ асты болғаны ма, – ада боп…
Қап-қара түн,
Қайда кеткен сынық ай?
Жұлдыздар жоқ,
Тұла бойда жанады от… 

Батқанмын ба батпағы мол күнәға,
Басым қатып, құрыстырды, құрғыр-ай.
Жалынамын,
Еш нәрсені сұрама,
Не болғанын біледі тек бір Құдай… 

Тұншықтырып бара жатыр түн о да,
Түріп шығар түрім бар ма түнегін?
Түнің түгіл,
Түсімдегі күнәға
Өңімде де қысылатын ұл едім…», – деп санаңды сарсаңға түсіріп, бір түйір көздің жасындай мөп-мөлдір өлең арқылы адам жанының қиналған кезеңін суреттеп беретін осы бір өлең жолдарында ерекше мұң, өзгеше қайғы бар. Ақын – өмір бойы өзін іздеп өтеді. Жоқ қарап өтеді. Әлдебір өкініштің тырнағы жүректі тырналап, құса болып ақ қағазға төгіліп түскенде, осындай жауһар жырлар пайда болады.

Қазыбек Иса ағамыз үлкен бір толқынның белді өкілі. Есенғали Раушанов, Ұлықбек Есдәулет, Ғалым Жайлыбай секілді қазақ поэзиясының марқасқаларымен қатар шауып келе жатқан ақынның қай кезеңде де айтары көп болған, қазір де оқырман оның өлеңдерін іздеп оқиды. Тіпті, ұлт мүддесі үшін «тар кезеңдерде» қасық қанын, маңдай терін аямаған ақын өзінің ұлтшылдығымен елдің сүйіспеншілігіне бөленген.

Ұлтшылдардың көсемі, қазақтың үлкен ақыны Мұхтар Шахановтың ақындық һақындағы керемет ұстанымы бар. «Кімде-кім өз ұлтының мүддесі үшін күреспесе, ақты ақ, қараны қара деп айта алмаса, сөзі мен ісі бір-біріне сәйкес келмесе, мың жерден жақсы жазушы болсын, мен үшін оның құны көк тиын» дейді ол. Осы ұстаным тура ұстаным, әділ ұстаным деп білемін. Сайып келсек, аталмыш ұстанымды қабылдауға болады. Бірақ, нағыз ақынның жүрегі әрдайым «Халқым!» деп соғып тұру керек емес пе? Мен Қазыбек ағаны сондай ұлтшылдың бірі ретінде танимын. Өлең жазу бір, ұлтшыл болу бір басқа. Тіпті, өзінің поэзиясында да шындықтың сөзін сөйлетін арда ақын былай дейді бір өлеңінде:

«Теңдік алып ақырған аталардың,
Жаңғырыққан үнінен от алармын.
Уызданған ұландар ұрандаса,
Рухыңды жаныштап жата алар кім?.. 

Садағаң деп… Алаңға барған әркім,
Сақтағаны атадан қалған антын…
Ақиқаттың дауысын айқайлаған,
Жүрегіңнен жоғалтып алма, Халқым!..».

Міне, біз жоғарыда айтқан нағыз ақынның жанайқайы осы.

Кітаптың неліктен «Тәтті шөл» деп аталатыны туралы өз пайымымызды айта кетейік. Кітаптың соңғы бөлімі «Тәтті шөл» деп аталады. Аталмыш бөлімде ақынның махаббат лирикасы, сезім пернелерін шертетін нәзік өлеңдері топтастырылған.

Сондағы бізді айырықшы толғандырған өлеңдерге назар аударайық.

«Қарсылығың әсер етпей сенің де,

Қарамады-ау аппақ адал көңілге.

Қайшы тиіп…

Қақ бөлген соң суретті,

Қайшылықтар басталған ғой өмірде.», – деп толғайды шайырдың жүрегі. Өткен бір сүрлеу соқпақта елес болып қалған ескі силуэт көз алдымызға келеді. Қайшымен ортасынан қақ бөлінген сурет және айырылысқан қос адамның тағдыры өте сәтті ассоциация тудырады. «Тағдыр қайшылығы дегеніміз не?» деген сауалға мысал арқылы жауап беріп тұр автор.

«Тәтті шөл» өлеңі ақынның өз ішіндегі ұмытылмас бір аңсар! Менің дәл солай екеніне шүбәм жоқ. Кітаптың атауына шығарған өлеңі ақынның басты өлеңі болып есептеледі. Неге осы өлеңді таңдады, ол ақынның өз танымы. Бірақ сол бір аңсардан, сол тап-таза іңкірліктен туған өлең жаныңа жаздың шуағын төгеді. Баурайды.

«Шарпылсаң да сен де іңкәрлік отына,

Жыртып таста…

Жырымды бұл оқы да.

Тартамыз-ау асау жүрек тізгінін,

Тартылғанша «ақылдылар» сотына.

Балдай қызға ғашық  болу қандай-ды,

Жан ұғынса…

Жаста айырма қалмайды.

Бақытыңа бермес бірақ бар қайғы –

Бір тәтті шөл құрғатады таңдайды.

Құр тамсанып…

Құмарың еш қанбайды,

Шер қосуға болса дағы шекермен…

Шөл басуға болмайды ғой…

Болмайды!..».

Осы бір тәтті шөл әр жұмыр басты пенденің таңдайын құрғатқан шөл емес пе еді? Осы біл тәтті шөл әрбір жүрекке сезім ұялатқан емес пе еді? Бұл бәрімізге де жақын, ыстық сезілетін аңсар. Бұл бір қарағанда махаббат лирикасы ғана болып көрінеді. Анығында бұл махаббат қана емес, іңкәрліктің, пәктіктің, тазалықтың жыры. Демек, ақын өз бойында, бар адами болмысын екшеп тұратын тазалықты сақтап қалды. Күнделікті күйбең тірлікке бой алдырып жүріп, ішкі тазалықты сақтап қалу қиынның қиыны. Өкінішке орай, біз ақын-жазушылардың кітаптарын оқып, ондағы көркем сюжетке таңырқап қана жүреміз. Ал, өмірде олардың да пенде екенін ойламаймыз. Бойындағы бар асыл қасиеттерді сақтап қалу ең бірінші борыш адам баласына. Өлең деген не? Жазылады…

Қазыбек Иса ағамыз мамандығы бойынша суретші екенін біреу білсе, біреу білмейді. Ақынның суретші екеніне тоқталғаным да бекер емес. Жалпы, сурет пен поэзия егіз. Қылқаламмен салған сурет және сөзбен салған сурет, екеуі де құдіретті. Әлем әдебиетінің тарихын зерделесек суретшілікке құмартқан ақындар аз емес. Мысалы, орыстың ұлы ақыны А.С. Пушкиннің суретші болғаны тарихтан белгілі, сондай-ақ, атақты ақын Владимир Маяковский… Маяковский өз күнделігінде былай деп жазады: «Какой-то бородач стал во мне обнаруживать способности художника. Учит даром». Демек, сурет салумен профессионалды болмаса да, әуесқой түрде шұғылданған. Сондай-ақ, кезінде Хрущевтің «жұдырығын» көрген Андрей Вознесенскийдің сәулетші болғанын білеміз. Нобель сыйлығының иегері Иосиф Бродскийдің салған суреттері бүгінде әлем әдебиетінің мұрасы болып қалды. Қазақ ақындары да осы бір асыл өнерден кенде емес. Айтайын дегенім, суретшілікке оқыған адамның сөзбен, жырмен сурет салуы өзгеше өрнекті болады. Сөздік және кескіндік көзқарастар ұштасқан кезде ерекше образдар туындайды. Осы сөзімізге мысал ретінде ақынның «Қарша қыз» деген өлеңін талдап көрейік. Талдап көрейік дегенім артық шығар. Жеке-жеке шумақтарды оқысаңыздар көз алдарыңызға ғажайып бір картиналар елестейді.

«Қайта-қайта соңыма қарайладым,

Қарақат көз жинаған қалай бәрін ?…

Жанарыңда жанғанда жақұт тамшы,

Қардың әсем ұшқыны деп ойладым…», деп келетін шумақты оқып отырып Левитанның, Шишкиннің атақты суреттерін көргендей болдым өз басым.

Ал, «Хат жазғанда кетпей ме қанат қағып, Ақ шағала секілді ақ парағым…» деген жолдарды оқығанда Михаил Бычковтың «Шағалалары» ой елегінен қылаң береді.

…Бүгінде қаланың қарабайыр тірлігіне әбден етіміз өлген біздер ауылды аңсаймыз. Сам жамырағанда әкеміз жайлаудан келіп, қабағынан жай шатырлап, бұзаутісі ысқырып, алақанымен жылқының жауырынындағы терді сылып алып жағамызға сүртуші еді. Сол кезде анамыздың жылы жүзінен мейір нұры төгіліп, тұратын. Сол бір асыл кездер сағынтады емес пе бәрімізді. Ақынның кітабын оқып отырып «Апам туралы ән» деген өлеңіне тап болдым. Расында да, құлағыңа сол бір балаң шақтан кісінеген, маңыраған дауыстар еміс-еміс жеткендей болады. Арқа тұсың шымыр етеді.

«Сыр берсе де саулығы,

Бар тірлікке бар зауық.

Ағараңдап жаулығы,

Апам отыр нан жауып.

…Апам жапқан таба нан,

Ұқсап кетті Айға әлгі.

Шоғы көкке тараған,

Жұлдыздарға айналды».

Бұл өлеңнен тек қазаққа тән, көшпендіге тән лепес еседі. Ән демеске біздің де лажымыз жоқ, құйылып түскен шумақтар алысқа, сонау мұнарт жапқан көкжиекке қарай қиялымызды жетелеп, отқа сары қи тастап, сырмақта аунаған шақтарға ойымызды аунатады кеп.

Ия, қазақ әдебиетінен өз орынын ойып тұрып алатын осындай өлеңдерді оқығанда ерекше бір сезім билейді бойыңды. Себебі, біз қаншама ақын көп дегенмен, шынайы өлең әрқашан да аз. Сондай шынайы өлеңді, шерлі өлеңді жазып жүрген Қазыбек Исаның жаңа жырларын асыға күтеді оқырман.

«Жаһұт жырдың жасы көріп жасыдым,

Жапырақта тұнып қалған таң шығын…».

Қазыбек Исаның жырлары – жаһұт жырдың көз жасы! Оның поэзиясы да бір мөлдір әлем. Сол әлемге бойлай білейік. Ақынға одан асқан бақыттың керегі қайсы?!.

* * *

СЫР

Қазыбек ИСАҒА

Өмірімнің өзгерте алмай сүрлеуін,

Өз-өзімнен тарта бердім бір кеуім.

Кімге айтайын ұзын-шұбақ шерім мен

Қысқа жіптің келмей қойған күрмеуін?

Соңғы кезде қорқынышты ойларым,

Соңғы кезде күреңіткен айларым.

Толқын атқан менің асау тағдырым,

Қай жағаға лақтырары беймәлім?!.

Қара шалым айтып кеткен молаға,

Ұқсап кетсем…

Жоқ боп кетсем, бола ма?..

Әлем-жәлем көшелерде адастым,

Басқа кімге айта аламын оны, Аға?!

Жас тамғанша достар кетіп бір-бірден,

Не таптық біз жыр дейтұғын сүмбілден?!

Ерте есейген адамдардың ғұмыры,

Тәуекелден тұратынын кім білген?!.

Ар жағалау…

Бер жағалау…

Жағалау,

Жарым түнде жалт-жұлт етті сан алау.

Біздейлерді керек емес мүсіркеу,

Біздейлерге керек емес бағалау!

Өз ішімде өзім жатам теңіз боп,

Нөсерлеймін жан әуенім қобыз боп.

Аспан ұзақ күркіреген…

Есімде,

Алғаш жолға шыққанымда жоқ іздеп.

Табамыз ба, таппаймыз ба бір тыным,

Тыңдашы, аға!

Қаз дауыстым, шіркінім.

Сұр жейдені шешкен кезде соңғы рет,

Кім байқайды жағамыздың жыртығын?!.

Кірпігімнен ұсақ-ұсақ мұз құлап,

Жел үрлейді көңіліме күзгі бақ.

Тоз-тоз болған сұр жейденің жағасын,

Жан барында кірлетпейміз біз бірақ.

Бақтың қолы бізге дағы жетпей ме,

Асау тағдыр кейде жауын, от кейде.

Болашаққа арыз жазып қанменен,

Біз де бір күн аттанармыз беткейге.

Жиі-жиі ішке күйік кептелсе,

Қайтем енді төңкеріліп көк төнсе…

Өмір деген өзіңді іздеу екен ғой,

Бер жағадан ар жағаға өткенше.

Азамат Тасқараұлы,

Ақын, ҚР жазушылар Одағының мүшесі,

ҚР  Үкіметінің «Дарын» Мемлекеттік жастар сыйлығының иегері.